Steeds vaker valt in het nieuws te lezen over mindfulness als dé methode om stress te reduceren. Mindfulness biedt een breed palet aan stressverlagende oefeningen, zoals meditatie, yoga en zintuigelijke oefeningen die toepasbaar zijn in het dagelijks leven. De oefeningen zijn laagdrempelig en bruikbaar voor iedereen die een vorm van stress ervaart. Hoewel geen enkele behandeling voor iedereen is weggelegd, is mindfulness voor het gros van de mensen effectief. Mede daardoor groeit de belangstelling. Veel mensen ervaren teveel alledaagse drukte en hebben behoefte aan rust, meer contact met zichzelf, inzicht en bewustwording. Voor hen is mindfulness een middel om dichter tot zichzelf te komen.
Mindfulness vindt haar oorsprong in het boeddhisme, ruim 2500 jaar geleden. Eind jaren 70 en werd door moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn, verbonden aan de University of Massachusetts Medical School, Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) ontwikkeld als programma om stress te verlagen bij patiënten met lichamelijke problemen. Pakweg 20 jaar later werd mindfulness voor het eerst toegepast in de ggz toen een groep hoogleraren en psychologen een training ontwikkelden voor terugvalpreventie na een depressieve periode. Zij voegden hiervoor elementen uit de cognitieve gedragstherapie samen met het programma van Kabat-Zinn. De training – MBCT genaamd – bleek bijzonder effectief en was het begin van meer onderzoek naar mindfulness binnen de ggz, zoals bij ADHD, autisme, angst- en lichamelijke klachten.
‘Door mindfulness leer je met mildheid naar je eigen binnenwereld kijken’
6 mei 2022
Mindfulness bestaat al geruime tijd, maar heeft de laatste jaren aan populariteit gewonnen – ook in de ggz. Waar komt deze trend vandaan? Hoe kan mindfulness helpen in een therapeutische setting? Docenten Hannemiek van Helsdingen, Hans Nanninga, Ruth Overtoom en Coen Völker leggen aan de hand van de mindfulness-cursussen die zij bij de RINO Groep geven uit hoe zowel hulpverleners als cliënten baat hebben bij deze methode.
'Mindfulness focust op bewustwording van gevoelens en een andere interpretatie van ervaring. Meer vanuit de acceptatie dat pijn soms bij het leven hoort.'
Ruth Overtoom
Inmiddels maakt mindfulness onderdeel uit van diverse behandelingen, zoals ACT en sensorimotor psychotherapy, en krijgt het steeds meer een duurzame plek in de ggz. Veel cliënten hebben baat bij mindfulness, omdat het hen helpt gewaar te worden van hun binnenwereld. Ze worden bewust van hun gedachten, gevoelens, lichamelijke en zintuigelijke sensaties. Dit biedt hen niet alleen inzicht in zichzelf, maar stelt hen ook in staat om hun gedachten en handelen te sturen – zonder oordeel en vanuit een accepterende houding.
Bij de RINO Groep bieden we cursusaanbod rond mindfulness, toegespitst op specifieke doelgroepen en/of settingen. Het nut van deze cursussen is tweeledig: enerzijds doe je als deelnemer tijdens de cursus vaardigheden op, waarmee je je zelfbewustzijn vergroot en je eigen houding en denken in je rol als hulpverlener kunt aanpassen op de therapeutische setting; anderzijds leer hoe je als hulpverlener vaardigheden vanuit de mindfulness – al dan niet in groepssetting – kunt aanleren bij cliënten met oog op klachtenvermindering.
Mindfulness voor kinderen en jongeren
De cursus ‘Mindfulness voor kinderen en jongeren’ wordt gegeven door klinisch psycholoog Hans Nanninga en arts Hannemiek van Helsdingen. Op de vraag hoe mindfulness voor kinderen en jongeren verschilt van volwassenen, legt Nanninga uit: ‘Mindfulness-trainingen zijn oorspronkelijk ontwikkeld voor volwassenen. Je kunt je voorstellen dat het ontwikkelingsniveau van aandachts- en gedragsregulatie van kinderen en jongeren anders is dan bij volwassenen. Dat vraagt om andere, meer passende, oefeningen.’In deze cursus word je voorbereid op het geven van achtweekse mindfulness-trainingen aan groepen kinderen en jongeren met psychische klachten, zoals ASS, AD(H)D, stemmingsklachten, angstklachten, een laag zelfbeeld of slaapstoornissen. ‘De oefeningen zijn toegespitst op de doelgroep: korter, speelser en met meer variatie. We bieden afwisselend verstillende oefeningen en beweegoefeningen, oefeningen waarbij we spelen met spierspanning, individuele oefeningen en oefeningen in tweetallen, of speloefeningen in groepsvorm. Bovendien zijn de oefeningen meer op de zintuigen gericht, omdat kinderen hun aandacht daar beter op kunnen richten en dit vaak ook leuk vinden’, vertelt van Helsdingen. ‘Met de oefeningen leren kinderen hun aandacht naar binnen richten en hoe emoties werken; dat ze komen en gaan. Als ze zich daarvan bewust worden, ervaren ze emoties op den duur als minder overweldigend. Dat kan ruimte bieden om anders met moeilijke situaties om te gaan.’
De cursus volgt een vaste opbouw. In de ochtend ondergaan de deelnemers zelf de mindfulness-training om te ervaren wat ze aan kinderen en jongeren gaan geven. In het tweede deel van de ochtend volgt theorie en wetenschappelijk onderzoek. De middag staat eerst in het teken van het geven van mindfulness-trainingen: Hoe begeleid je de oefeningen? Hoe geef je uitleg aan kinderen en jongeren? Hoe ga je om met groepsdynamiek? En hoe houd je een nagesprek? Vervolgens brengen deelnemers de vaardigheden die ze die dag hebben geleerd ter oefening met elkaar in de praktijk.
Mindfulness voor kinderen en jongeren
Basiscursus Mindfulness based cognitieve therapie (MBCT)
Tijdens de basiscursus ‘Mindfulness based cognitieve therapie (MBCT)’ die wordt gegeven door Gz-psycholoog Ruth Overtoom, maak je de techniek van mindfulness eigen. Je leert mindfulness-therapieën op verschillende klachtengebieden toepassen, in individuele setting of als onderdeel van groepstherapie. Overtoom: ‘Waar CGT-technieken gericht zijn op anders denken en doen, focust mindfulness op bewustwording van gevoelens en een andere interpretatie van ervaring. Meer vanuit de acceptatie dat pijn soms bij het leven hoort.’‘De combinatie mindfulness met cognitieve gedragstherapie is in principe geschikt voor iedereen die vastzit in bepaalde klachten, maar vooral voor mensen met depressie of angstklachten’, zegt Overtoom. ‘Mensen met een depressie of angstklachten weten vaak dat ze anders kunnen denken, maar hun gevoel verandert niet mee. Mindfulness leert hun daarop in te zoomen en met mildheid naar hun binnenwereld te kijken. Zodat de soms hardnekkige gedachten een minder dominante betekenis krijgen.’
Centraal staat het leren doorbreken van automatische negatieve gedachtenpatronen en gewoonten, door te richten van de aandacht. Door het volgen van het MBCT-programma ervaren deelnemers zelf hoe mindfulness hun eigen levensstijl en therapeutische houding positief verandert. Er is ook aandacht voor de verschillende doelgroepen van de deelnemers. Hier wordt tijden de eerste cursusdag naar gekeken, zodat de cursus waar mogelijk kan worden toegespitst. ‘Want’, benadrukt Overtoom, ‘behandel geen doelgroepen waarvoor je niet bent opgeleid.’
Mindfulness based cognitieve therapie in een medische setting
Tijdens de cursus ‘Mindfulness based cognitieve therapie in een medische setting’ geeft Gz-psycholoog en docent Coen Völker verdiepende kennis van mindfulness bij chronische ziekte, stress, vermoeidheid en pijn. ‘Ziekte leidt vaak tot stress’, zegt Völker. ‘Stress zet mensen in hun alertheid. En als de spanningsboog continu gespannen staat, kan dat uiteindelijk weer leiden tot nieuwe klachten als prikkelbaarheid, burn-out of re-integratieproblemen na ziekte. Daarom kan mindfulness voor mensen die – al dan niet chronisch – ziek zijn en moeite hebben zich aan te passen aan nieuwe grenzen als gevolg van de ziekte, heel waardevol zijn. Door mindfulness leer je je bewust te worden van de kwaliteit van aandacht en hoe je deze kunt doseren, zodat er meer ruimte ontstaat voor andere belangrijke dingen in het leven. Kortom: Mindfulness geeft concrete oefeningen en daarmee handvatten om de ziekte te leren accepteren en een plek te geven.Hoewel Völker voorheen vooral enthousiast was over groepsbehandelingen, geeft hij tegenwoordig ook individuele online mindfulness-behandelingen. De resultaten bleken niet alleen positiever dan hij verwachtte, individuele online behandelingen bieden in de medische setting ook praktisch voordeel voor cliënten die hiervoor gewoon thuis kunnen blijven. ‘Cliënten geven zelfs aan dat ze zich gezien voelen tijdens de individuele (online) therapie’, zegt Völker, ‘Door dat gevoel, gecombineerd met de intensiteit van mindfulness-training, ontstaat echt een werkrelatie. Dat bevordert ook de effectiviteit van de behandeling.’
Deelnemers van deze cursus gaan naar huis met goed inzicht in het MBCT-programma, toegepast in een medische setting. Aan bod komen kanker, hart- en vaatziekten, longproblemen, chronische pijn, de revalidatiesetting en herstel na ziekte. Völker: ‘Deelnemers krijgen iets in handen dat ze direct kunnen toepassen en leren daarnaast zelf een andere, meer acceptatiegerichte en daardoor open houding te ontwikkelen ten opzichte van mensen met ziekteklachten.’ Maar, deelnemers leren niet alleen hoe je mindfulness inzet, ook wanneer je mindfulness inzet én wanneer niet. ‘Als iemand nog vol onverwerkte emotie zit, dan is bijvoorbeeld eerst verwerkingstherapie nodig’, zegt Völker. ‘Toepassing vraagt ook om het juiste momentum.’